یادداشت اول مهر_ برای اولین بار در مورد موضوعات روز جامعه

به نام او

پیش از آنکه حرف‌های اصلی‌ام را بگویم، این نوشته را به نوشته‌ی قبل بدوزم:

در شب‌نوشت قبل، جملاتی را از کتابی که دوستم خوانده بود نقل کردم با این مضمون که «خرد این نیست که بگویی فلان چیز خوب مطلق است و فلان چیز بد مطلق. خرد این است که بدانی هر گزینه‌ای که انتخاب کنی تبعات خوب و بدی با خودش به همراه دارد». یکی از مصادیق همین عبارات، نوشتن شب‌نوشت است. کاری که حدود نه ماهی است دارم انجام می‌دهم. مزیت شب‌نوشت‌ها این بود که من را از وسواس حرف درست و حسابی زدن، انتخاب بهترین کلمات و فکر کردن زیاد (overthinking) تا حد زیادی رهاند. اما عیب آنها این بود که بعضی از پست‌هایی که نیاز به صرف انرژی بیشتر داشت را ز کل منتشر نکردم. با توجه به اینکه درصد بالایی از آن ۶۳ پست را بعد ۱۲ شب، و وقتی هیچ نایی برای فکر کردن نداشتم نوشتم، نداشتن انرژی کافی امری طبیعی بود. علی‌رغم اینکه این پست را هم در شب منتشر می‌کنم، اسمش را شب‌نوشت نمی‌گذارم، چون جنسش با ۶۳ پست قبلی متفاوت است. سطور پیش رو حاصل تفکرات این دو سه روز من است.

حال به سراغ حرف‌های اصلی‌ام بروم. حرف‌هایی که با رشته‌هایی نامرئی در ذهن من به هم مرتبط‌ هستند، هرچند برای آنکس که این سطور را می‌خواند ممکن است لزوماً مرتبط به نظر نرسند.

همانطور که در مطلب پیشین هم اشاره کردم، افکاری مرتبط با سیاست و اجتماع میهمان ذهنم شده است. به دلایلی تمایل چندانی ندارم به اینکه افکارم را با جزئیات به اشتراک بگذارم. اما با خود گفتم بد نیست کلیات چیزهایی که به ذهنم می‌آید را در اینجا یادداشت کنم. این کار دو مزیت دارد: یکی سامان گرفتن ذهن خودم و دیگر اینکه آرای آدم‌ها با در معرض دید و نقد قرار گرفتن صیقل می‌خورد.

• در چند ماه اخیر اتفاقاتی افتاد که باعث شد بیشتر به این مسئله فکر کنم که مدل ذهنی مهم‌تر از ظاهر یک مکتب یا ایده است. مدل ذهنی در متمم تدریس شده، منتها هنوز آن را شروع نکرده‌ام. با این حال این نکته جالب است که کتبی که اخیراً خوانده‌ام_ بدون آنکه خودم قصدی داشته باشم_ به مدل ذهنی ارتباط داشته است (۱). از مصادیقی که باعث شد این قضیه بیشتر به چشمم بیاید واکنش عجیب یک روحانی نسبت به حرف یک فوتبالیست بود. چیزی که من در آن مورد قضاوت کردم این بود که باز بیشتر به این مسئله فکر کنم که اگر قرار باشد چیزی یادآور سنت رسول الله باشد، آن چیز بیشتر از جنس اخلاق و عمل است تا لباس. لباس‌ روحانیون زمانی فرد را در هاله‌ای از تقدس برایم می‌پیچید، اما امروز دیگر آنطور فکر نمی‌کنم.
• با خواندن کتابی با مفهوم مغلطه بیشتر آشنا شدم (۲). همه‌ی ما در معرض مغلطه هستیم و من هم مثال‌هایی از گرفتار مغلطه شدن خودم را به خاطر دارم. با این حال، بد نیست که سعی کنیم از مغلطه بپرهیزیم. امروز وقتی بعضی از مسئولین سخن می‌گویند، سخنانشان برایم شبیه دشتی است که به جای گل، پر از خار مغلطه است.
• برخلاف محیط‌هایی مثل وبلاگ که حرف سیاسی خاصی در آن نمی‌زنم، این بار که بعضی دوستانم شروع به «آشوب‌گر» خواندن همه‌ی معترضین در واتس اپ کردند، سکوت نکردم و به آنها با دلیل گفتم که با حرفشان موافق نیستم. من نظر خودم را با احترام با آن دوستان به اشتراک گذاشتم و جواب‌های محترمانه‌ای هم شنیدم. با بعضی از آن دوستان که اختلافات سیاسی-عقیدتی زیادی داریم در حال گفتگو هستم. فکر می‌کنم جامعه‌ی ما در سطح کلان نیازمند چنین گفتگوهایی است.
• من چنین فکر می‌کنم: باید دید که به دنبال حل مسئله هستیم یا به دنبال پاک کردن صورت مسئله. برچسب «معاند»، «آشوب‌گر»، «برانداز» و «بیگانه» و … زدن، یک کاسه کردن همه‌ی کسانی است که معترضند، در حالی که به نظر می‌رسد معترضین یک شکل نیستند. معترضین نه در هدف یکسانند و نه در روش کار. احتمالاً بعضی به دنبال واضح شدن دلیل فوت خانم امینی‌اند. بعضی به دنبال تغییر قانون حجاب اجباری‌اند. بعضی احتمالاً حتی با حجاب اجباری هم مخالف نیستند اما مخالف بساط گسترده‌ی گشت ارشادند. بعضی حکومت را قبول ندارند. و عده‌ای هم احتمالاً موج‌سوار و خط گرفته از بیگانه‌اند. عدم تفکیک این طیف و برچسب خاصی به همه‌شان زدن راهی برای فرار از مسئله است نه حل مسئله. همان «مثل کبک سر در زیر برف کردن» است.
• از نظر من اینکه فوت خانم امینی بر اثر سکته بوده یا بر اثر مواردی دیگر در درجه‌ی دوم اهمیت است. در این موضوع این مسائل اهمیت بیشتری دارند: ۱- طبق ویدئویی که تلویزیون منتشر کرد، حجاب ایشان مطابق حجاب اکثریت خانم‌هایی است که حداقل من در شهرهای بزرگ دیده‌ام. اصلاً چرا او دستگیر شد؟ مگر وسط نمودار توزیع نرمال را دستگیر می‌کنند؟ و اگر بخواهند بکنند مگر شدنی است؟ (۳) ۲- چه شواهدی برای اثربخشی «گشت ارشاد» وجود دارد؟ چه کسی هزینه‌-اثربخشی آن را با روش‌های دیگر_ که احتمالاً کم‌هزینه‌ترند_ مقایسه کرده است که ایشان را به عنوان یکی از مجرمان دستگیر کنند. حال سراغ سوالی که درجه‌ی دوم اهمیت را دارد بروم: راست قضیه چیست؟ نمی‌دانم. فعلاً من نه به صحت گفته‌های رسانه‌های خودی اعتماد دارم و نه بیگانه، پس فهمیدن راست ماجرا فعلاً برای من منتفی است. 
• احتمالاً نه همه، اما تعداد نه چندان کمی از مردمی که معترضند، بخشی از همان «ملت شریف ایران» هستند که در طی سال‌ها انواع فشارها را تحمل کرده‌اند. همان‌ها که سر بزنگاه‌های مختلف، من جمله سر صندوق‌های رای، نسبت به حضورشان نیاز حس می‌شود. ملت شریف ایران فقط شامل کسانی که با همه‌ی سیاست‌های فعلی موافقند نمی‌شود. فشارها را طیف وسیعی از مردم تجربه می‌کنند. شاید فشار روانی بر کسانی که چندان موافق سیاست‌های کنونی نیستند بیشتر هم باشد، چون آنچه بر سرشان می‌آید «رنج غیرضروری» است، نه «رنج مقدس». برای کسی که اعتقادی به حکومت ندارد وضعیت فعلی کشور بیشتر شبیه خودزنی است تا شبیه رنجی که حضرت رسول اکرم (ص) و یارانشان در شعب ابی‌طالب بردند. یکی از مهم‌ترین نیازها و حقوق ملت شریف ایران این است: «حرفشان شنیده شود». تصور من بر این است که شنیده شدن حرف مردم و حرف زدن با مردم از بسیاری از هزینه‌های غیرضروری‌ای که حکومت و ملت هر دو با هم می‌دهند می‌کاهد.
• برچسب زدن و سپس جبهه‌بندی و صف‌آرایی در برابر مردم معترض، دوقطبی کردن بیشتر جامعه است. آنچه که جامعه نیاز دارد اتحاد بیشتر است. برگزاری تجمع با عناوینی که در ظاهر مقدس به نظر می‌رسند مانند «تجمع برای اعتراض به اهانت به قرآن کریم و …» که در تلویزیون زیرنویسش تبلیغ می‌شود، در ظاهر به نفع عده‌ای است ولی بذر نفرت را بیشتر بین مردم می‌پاشد.
• بخشی از مردم ممکن است ناخواسته یا خودخواسته تحت تاثیر رسانه‌های تحت حمایت دولت‌های خارجی قرار گرفته باشند. من احتمال می‌دهم که راه خنثی کردن آن رسانه‌ها نه سانسور، بلکه از انعکاس حرف مردم در رسانه‌های ملی خودمان بگذرد. احتمال می‌دهم اگر صدا و سیمای ما صدای اقشار مختلف مردم را منعکس کند، بسیاری از مردم از استقبال از رسانه‌هایی نظیر بی‌بی‌سی خواهند کاست.
• به نظر من یکی از خطرهای استفاده از گشت ارشاد، تضعیف اعتماد عمومی به نهادهایی است که اتفاقاً اعتماد به آن برای داشتن یک جامعه‌ی سالم ضروری است. تا جایی که من می‌دانم، پلیس امنیت اخلاقی، جزئی از یک نیروی بزرگتر یعنی پلیس است. منفور شدن شدید یک جزء شاید مغضوب شدن کل را در پی داشته باشد. طبق تعریفی که در کتابی (۴) خواندم، حکومت قانون، یعنی حکومتی که در آن کسی برای احیای حق خویش، خودش دست به کار نمی‌شود، بلکه نهادهای ذی‌ربط، نظیر پلیس، را واسطه‌ی اعمال قانون می‌کند. حکومت قانون از هرج و مرج می‌کاهد. اما وقتی اعتماد به نیروی پلیس تضعیف شود، خطری بزرگتر می‌تواند به وجود بیاید: هرج و مرج و اعمال قانون (که لزوماً عادلانه و عاقلانه نیست) توسط خود مردم.
• جامعه‌ی ما تشنه‌ی discourse است. خشونت از هر دو طرف باعث بدتر شدن اوضاع خواهد شد.
• به نظر من برچسب «اسلامی» خوردن به یک مسئله یا یک نهاد یا حکومت، نباید باعث تفکر «قدسی» بودن افکار و اعمال آنها شود. قدسی بودن و آسمانی و بدون خطا در نظر گرفتن امور یک جنبه‌ی مثبت دارد: تسلیم در برابر یک امر. اما یک عیب هم دارد: ندیدن اشتباهات آن مسئله یا نهاد یا حکومت. چند وقتی است به این فکر می‌کنم که «معتقدان» به یک حکومت ممکن است همانقدر ضربه به آن بزنند که «مخالفان» آن، چون شاید سبب شوند اشتباهات آن حکومت در چشم مسئولین آن حکومت نادیده گرفته شود. وقتی امری زمینی چون حکومت که به طور طبیعی دچار خطا می‌شود را آسمانی و قدسی بگیریم، هر اشتباهی یا باید انکار شود یا توجیه.

بحث‌هایی هم هست که هنوز در موردشان دارم فکر می‌کنم؛ هرچند که بعضی‌شان قدیمی است ولی ممکن است جواب آن نسبت به چهل سال پیش تغییر کرده باشد: نظیر اینکه اسلام با جمهوریت تناسب دارد یا نه؟ اگر نه و در درجه‌ی اول اسلام برایمان مهم است، تکلیف جمهوریت در دنیای مدرن چه می‌شود؟ اینکه آیا جمهوریت به درد ما می‌خورد یا نه؟ اینکه آیا باید عرف را ملاک قانون‌گذاری قرار داد؟ اگر عرف سالم نباشد چه می‌شود (مثلاً عرف یک جامعه این باشد که ما واکسن نمی‌زنیم حتی اگر نیمی از جمعیتمان بمیرند)؟ اگر نمی‌توان عرف را با قوه‌ی قهریه تحت کنترل درآورد با چه چیز می‌توان کنترلش کرد؟ و بسیاری سوالات دیگر. اگر بعداً در این موارد چیزی یاد گرفتم شاید به اشتراک بگذارم. هرچند، که ترجیح می‌دهم بیشتر حرف‌های معمولی خودم را (مثل شب‌نوشت و داستان و اینها) را بزنم تا اینجور حرف‌ها را.  

در نهایت تاکید کنم که آنچه در بالا گفتم لزوماً صحیح نیست. من متخصص جامعه‌شناسی یا علوم سیاسی یا … نیستم. صرفاً ترجیح دادم آنچه به ذهنم رسید را منتشر کنم تا هم خودم مسائلی که ذهنم را درگیر کرده بیشتر بشناسم و هم کسی اگر نظری دارد با من در میان بگذارد.

و من الله التوفیق

پ.ن. منابع برای مطالعه‌ی بیشتر که من از آنها بهره جستم:

۱- یکی از آن کتب «دیانت و عقلانیت» مرحوم بابائی بود که صحبتش را قبلاً کرده‌ام.

۲-  کتاب «مغالطات پرکاربرد»؛ اثر ریچل پل و لیندا الدر؛ مترجم: مهدی خسروانی. فرهنگ نشر نو.

احتمالاً کتب بهتری در مورد مغالطات می‌توانید پیدا کنید.

۳- در اپیزود ۱۲۸ پادکست «جدال» آقای علی علیزاده از دو میهمان دعوت کرده که مناظره کنند و مسئله‌ی گشت ارشاد را بیشتر مورد بررسی قرار دهند.

۴- «کتاب کوچک سیاست» ادن وله